Kosova - Taksat tuaja, vilat e tyre.

Që nga shpallja e pavarësisë, Kosova ka bërë përpjekje për të ndërtuar një shtet funksional dhe një ekonomi moderne. Megjithatë, një ndarje e thellë po shfaqet gjithnjë e më shumë në strukturën sociale të vendit: ndarja ndërmjet asaj që Rainer Fassnacht e quan klasa primare – individët që i fitojnë të ardhurat e tyre përmes shkëmbimit të lirë në treg – dhe klasa sekondare, e përbërë nga ata që i marrin të ardhurat e tyre drejtpërdrejt apo tërthorazi nga tatimet, subvencionet apo ndërhyrjet shtetërore.

Kjo ndarje nuk është teorike – ajo është reale dhe tashmë e pranishme në jetën e përditshme të qytetarëve kosovarë. Më shqetësuesja është se vetë elita politike e sotme – përfshirë figura si Albin Kurti dhe Vjosa Osmani – i përkasin kësaj klase sekondare. Karriera e tyre nuk është ndërtuar mbi iniciativën private apo konkurrencën në treg, por mbi paga publike, fonde ndërkombëtare, dhe më pas institucione shtetërore.

Për ta kuptuar këtë ndarje, mjafton të krahasojmë pagat. Një inxhinier apo teknik në sektorin privat zakonisht fiton nga 400 deri në 600 euro në muaj. Ndërkohë, një mësimdhënës në sistemin publik, një punëtor në një ndërmarrje publike të energjisë apo në ndonjë komunë, shpesh merr paga nga 700 deri në 1'200 euro. Në nivelet e larta – në administratë, në bordet publike apo kabinetet qeveritare – pagat kalojnë edhe 2'000 euro në muaj.

Kjo diferencë nuk është vetëm ekonomikisht e pajustifikuar, duke qenë se produktiviteti real i sektorit publik është shpesh më i ulët se ai i sektorit privat, por është edhe moralisht problematike. Ajo nënkupton që ata që jetojnë nga taksat jetojnë më mirë sesa ata që i paguajnë ato.

Kjo pabarazi nuk kufizohet vetëm në pagë. Ajo përfshin edhe përfitime të tjera: siguri në punë, pensione të garantuara, qasje të lehtësuar në kredi, dhe ndikim në vendimmarrje. Ndërkohë, sipërmarrësit, zejtarët dhe të vetëpunësuarit përballen me tatime të paqëndrueshme, kontrolle arbitrare, pasiguri ligjore dhe mungesë mbështetjeje sociale.

Kësisoj, shtysa për të hyrë në sektorin publik është tepër e fortë. Për një të ri kosovar, mesazhi është i qartë: më mirë është të sigurosh një pozitë në shtet sesa të rrezikosh në sektorin privat. Ky logjikim racional, në afat të shkurtër, po krijon një cikël negativ: sektori privat mbetet pa talent, inovacioni ngadalësohet, dhe zhvillimi ekonomik dobësohet.

Albin Kurti, Vjosa Osmani dhe elita e re rentiere

Albin Kurti, që shpesh paraqitet si një përfaqësues i popullit, është shembull i kësaj kontradikte. Që nga kthimi i tij në Kosovë pas periudhës në Vetëvendosje, ai nuk ka ushtruar pothuajse asnjë aktivitet në sektorin privat. Ai ka përfituar paga nga OJQ, fonde ndërkombëtare, dhe më pas nga institucione publike. E njëjta gjë vlen për Vjosa Osmanin, e cila ka punuar gjatë gjithë karrierës së saj në sektorin publik – si asistente universitare, ligjëruese dhe zyrtare e Kuvendit. Edhe bashkëshorti i saj ka kaluar karrierën në poste publike ose të financuara nga institucionet ndërkombëtare, pra brenda klasës sekondare.

Dhe këtu lind një pyetje legjitime që askush në media nuk ka guximin ta parashtrojë hapur: Si është e mundur që dikush që gjatë gjithë jetës ka jetuar nga pagat publike – pra nga taksat e qytetarëve – të krijojë pasuri të patundshme mbi mesataren kosovare? Kjo pyetje shtron çështje të thella për transparencën, drejtësinë tatimore dhe etikën e administrimit publik.

Fassnacht na ofron një mënyrë të re për të konceptuar klasat sociale, jo mbi bazën e pronësisë mbi mjetet e prodhimit, por mbi origjinën e të ardhurave. Kjo është veçanërisht e vlefshme për një shtet si Kosova, ku ekonomia informale është e përhapur, baza produktive është e ngushtë, dhe shteti ka rol të madh si shpërndarës qendror i të ardhurave.

Klasa primare kosovare – punëtorët privatë, ndërmarrësit, zejtarët – e krijojnë vlerën e vërtetë ekonomike, por janë më pak të mbrojtur dhe të nderuar. Klasa sekondare, në anën tjetër, jeton në rehati strukturore të garantuar nga ligji, burokracia dhe shpesh nga apatia institucionale.

Nëse kjo prirje vazhdon, shoqëria kosovare do të shndërrohet përfundimisht në një sistem të paqëndrueshëm, ku ata që krijojnë nuk mund të mbijetojnë, dhe ata që marrin nuk kanë më nga kush të marrin.

• Uljen graduale të shpenzimeve të tepërta publike në favor të investimeve produktive;

• Lehtësira tatimore dhe garanci juridike për sektorin privat;

• Rikonceptim të rolit të shtetit si rregullator, jo si aktor ekonomik dominues;

• Një ndryshim kulturor që promovon iniciativën, përgjegjësinë dhe vlerën reale.

  
  

Rreziku nuk qëndron tek ekzistenca e shtetit. Rreziku qëndron tek kapja e tij nga një kastë që jeton nga taksat pa prodhuar vlerë reale. Një shtet i drejtë është ai që mbron individin, lirinë, dhe frytët e punës së tij. Ai duhet të garantojë të drejtën themelore të pronës private, e cila është themeli i lirisë ekonomike.

Por në Kosovë, edhe ky themel është i brishtë. Neni 46 i Kushtetutës, që supozohet të mbrojë të drejtën e pronës, është i paqartë, i shkruar keq dhe nuk ofron mbrojtje reale ndaj arbitraritetit shtetëror. Pa garanci kushtetuese dhe pa siguri ligjore për pronën, nuk mund të ketë as investime, as rritje të qëndrueshme, as mirëqenie për shumicën.

Pa reforma të thella, për 25 vjet Kosova do të mbetet ende një vend i varfër. Më keq akoma: pasiguria nuk do të vijë vetëm nga jashtë, siç mendohet shpesh. Ajo do të vijë edhe nga brenda, nga zhgënjimi dhe revoltimi i klasës prodhuese ndaj padrejtësisë strukturore.

Prandaj është koha – tani, jo më vonë – që ekonomia reale, klasa që prodhon vlerë dhe mban shtetin gjallë, të vihet në qendër të projektit kombëtar kosovar.