BE-ja me dogma dhe kontroll, Kosova me dështime dhe kaos: kriza strukturore e energjisë pa fund!

Kosova, një nga vendet më të varfra të Evropës, po përballet me një krizë shkatërruese energjetike që po e zhyt popullsinë në errësirë dhe pasiguri. Me termocentralet e vjetruara të qymyrit, Kosova A dhe Kosova B, që prodhojnë 95% të energjisë elektrike të vendit, Kosova vuan nga ndërprerjet e shpeshta të energjisë, ndotja masive dhe çmimet e larta të energjisë elektrike, të cilat janë të papërballueshme për një popullsi me të ardhura mesatare mujore rreth 540 euro. Integrimi i Kosovës në tregun evropian të energjisë elektrike, i promovuar nga Bashkimi Evropian si një model i konkurrencës së lirë, e ka përkeqësuar këtë situatë. Në të vërtetë, ky treg është një sistem tepër i rregulluar, i dizajnuar për të favorizuar energjitë e rinovueshme në dëm të qëndrueshmërisë së rrjeteve dhe nevojave të vendeve ekonomikisht të brishta si Kosova. Ndërprerja masive e energjisë më 28 prill 2025 në Gadishullin Iberik dhe Francën Jugore, e cila nxori në pah dobësitë e këtij tregu, është një paralajmërim i qartë: Kosova rrezikon të zhytet në një krizë edhe më të thellë nëse politikat aktuale vazhdojnë.

Tregu evropian i energjisë elektrike, larg nga të qenit një hapësirë e konkurrencës së lirë, drejtohet nga ndërhyrje të rrepta burokratike, veçanërisht nga mekanizmi i quajtur rendi i meritës. Ky sistem i detyron operatorët e rrjetit të blejnë energji elektrike nga burimet më të lira fillimisht, zakonisht nga energjitë e rinovueshme si era dhe dielli, të cilat kanë kosto margjinale pothuajse zero.

Të gjithë furnizuesit paguhen më pas sipas çmimit margjinal, pra çmimit të burimit më të shtrenjtë të nevojshëm për të përmbushur kërkesën. Kjo rregull, e imponuar nga Brukseli, u siguron fitime të mëdha investitorëve në energji të rinovueshme, duke shpjeguar zgjerimin e tyre masiv në Evropë. Megjithatë, kjo komprometon qëndrueshmërinë e rrjeteve, siç tregoi ndërprerja e prillit 2025. Në Spanjë, dominimi i energjive të rinovueshme uli çmimet aq shumë sa i bëri termocentralet e gazit, të domosdoshme për t’iu përgjigjur shpejt krizave, jofitimprurëse, duke i çuar në mbyllje. Kur frekuenca e rrjetit ra papritur, mungesa e burimeve rezervë dhe pamundësia e termocentraleve bërthamore dhe të qymyrit për të rregulluar shpejt prodhimin çoi në një ndërprerje të pashmangshme.

Kosova, e integruar në këtë treg përmes Komunitetit të Energjisë dhe bursës rajonale ALPEX (Albanian Power Exchange), vuan pasojat e këtyre shtrembërimeve pa përfituar prej tyre. Që nga viti 2005, vendi ka qenë i detyruar të harmonizojë politikat e tij energjetike me standardet evropiane, duke miratuar rregulla që favorizojnë energjitë e rinovueshme dhe duke hapur tregun për importet ndërkufitare. Në teori, kjo duhej t’i mundësonte qasje në burime energjie më të larmishme dhe konkurruese. Në praktikë, Kosova është e bllokuar në një sistem që nuk i përshtatet realitetit të saj. Termocentralet e saj të qymyrit, të vjetruara dhe ndotëse, janë nën presion për të ulur emetimet, por vendi nuk ka fonde për t’i modernizuar apo për të investuar në alternativa. Energjitë e rinovueshme, të preferuara nga tregu evropian, mbeten jashtë mundësive: hidroenergjia kufizohet nga thatësirat, dhe projektet e energjisë së erës dhe diellit pengohen nga kostot e larta fillestare dhe mungesa e ekspertizës.

Ky integrim ka pasoja shkatërruese për Kosovën. Së pari, varësia nga importet e energjisë elektrike, të nevojshme për të kompensuar dështimet e termocentraleve lokale, e ekspozon vendin ndaj luhatjeve të çmimeve evropiane. Që nga kriza globale energjetike e viteve 2021-2023, e përkeqësuar nga lufta në Ukrainë, çmimet e tregut janë rritur ndjeshëm, duke i bërë importet të papërballueshme. Për familjet kosovare, kjo do të thotë fatura energjie që gllabërojnë një pjesë të madhe të të ardhurave të tyre të pakta, duke thelluar varfërinë energjetike. Bizneset e vogla, të përballura me ndërprerje të shpeshta dhe kosto të larta, luftojnë për të mbijetuar, duke penguar zhvillimin ekonomik. Së dyti, rregullat evropiane, që japin përparësi energjive të rinovueshme, margjinalizojnë burimet e besueshme si qymyri apo gazi, nga të cilat Kosova mund të mbështetej për të stabilizuar rrjetin. Ndryshe nga vendet e pasura, Kosova nuk ka mundësi të subvencionojë energjitë e rinovueshme as të mbajë termocentrale rezervë në gatishmëri, duke e lënë të pambrojtur ndaj krizave.

Ndërprerja e vitit 2025 në Spanjë tregon rreziqet sistemike ndaj të cilave Kosova është e ekspozuar. Integrimi i saj në rrjetin e ndërlidhur evropian do të thotë se trazirat rajonale mund të kenë efekte zinxhir. Në vitin 2018, një çekuilibër në rrjetin kosovar shkaktoi një devijim frekuence në shkallë evropiane, duke treguar se vendi është njëkohësisht viktimë dhe kontribues potencial në paqëndrueshmërinë e sistemit.

Pa investime në burime rezervë apo modernizim të rrjetit, Kosova rrezikon të izolohet në rast krizash rajonale, e paaftë për të importuar energjinë e nevojshme për të shmangur ndërprerjet e zgjatura. Më keq akoma, struktura e tregut evropian, që dekurajon përdorimin e burimeve sinkrone si bërthamorja apo qymyri, e bën rrjetin kosovar në thelb të brishtë, pasi varet pothuajse plotësisht nga termocentralet që nuk mund të përgjigjen shpejt ndaj ndryshimeve të kërkesës.

BE-ja mban një përgjegjësi të madhe për këtë situatë. Duke imponuar një treg që favorizon energjitë e rinovueshme pa marrë parasysh pabarazitë ekonomike, ajo i jep përparësi interesave të investitorëve të vendeve të pasura në dëm të kombeve të varfra si Kosova. Financimet evropiane, kur ekzistojnë, shoqërohen me kushte jorealiste, si miratimi i politikave të gjelbra të papërshtatshme për nevojat urgjente të vendit. Qeveria socialiste e Kosovës, e udhëhequr nga Vetëvendosje, është po aq fajtore. Në vend që të sfidojë diktatet e Brukselit apo të mobilizojë burime për të forcuar sektorin energjetik, ajo mjaftohet me premtime populiste dhe subvencione joefikase, ndërsa korrupsioni dhe keqmenaxhimi devijojnë fondet e nevojshme për modernizim. Kjo mosveprim lë popullsinë në mëshirë të ndërprerjeve dhe çmimeve të larta, duke përkeqësuar pabarazitë dhe dëshpërimin.

E ardhmja e Kosovës në këtë kornizë është e zymtë. Termocentralet Kosova A dhe Kosova B po i afrohen fundit të jetës së tyre të dobishme, dhe pa investime të mëdha, ndërprerjet do të bëhen normë. Varësia nga importet e shtrenjta do të vazhdojë të gërryejë fuqinë blerëse, ndërsa mungesa e përparimit në energjitë e rinovueshme do ta mbajë vendin prapa tranzicionit energjetik. Për të thyer këtë cikël, Kosova duhet të ndjekë një qasje pragmatike: të modernizojë infrastrukturën, të investojë në burime rezervë të përballueshme si termocentralet e vogla me gaz, dhe të zhvillojë energjitë e rinovueshme me mbështetje ndërkombëtare të synuar. Megjithatë, përderisa BE-ja vazhdon të mbajë kontrollin ideologjik mbi tregun energjetik dhe qeveria socialiste mbetet e paralizuar nga mosveprimi, këto zgjidhje do të mbeten të paarritshme. Tregu evropian, larg nga të qenit një mundësi, është një kurth që e dënon Kosovën me një krizë energjetike të zgjatur, duke kërcënuar ekonominë dhe cilësinë e jetës së popullsisë së saj.